Dit lijkt een saai hoofdstuk, maar tilleren (spreek uit tillur-un) is ongeveer het belangrijkste onderdeel in het bogenmaakproces!
Tilleren is het proces waarbij je:
- De werparmen in balans brengt
- De boog laat buigen in de vorm die jij wilt
- Het trekgewicht op maat maakt
Dit door van stijve delen hout te verwijderen, de boog stapje voor stapje verder uit te trekken, en de boog te laten wennen.
Hieronder wordt het tillerproces in stappen uitgelegd. Te beginnen met een droge boogstaaf.
Is dit de eerste keer? Ga er dan van uit dat het 2 a 3 dagen mag duren. Neem je tijd. Als je ervaren bent kan tilleren soms in een paar uur.
Eerst een waarschuwing:
EEN RUWE BOOG NOOIT ZOMAAR OPSPANNEN EN UITTREKKEN, MAAR GECONTROLEERD ‘TILLEREN’.
1) Bepaal het bovenaanzicht en zaag, rasp, schaaf dit uit balk of stamdeel.
2) Haal de ruwe vorm uit de zijkant. Laat de werparmen zo dik dat ze nog flink stug zijn en bij begin van het “floortilleren” (zie verderop) nog nauwelijks buigen.
Zet een hulplijn op beide zijkanten. Deze lijn moet alle hobbels en bobbels van de rug volgen en op beide werparmen, aan beide zijden, gelijk zijn. Gebruik een schuifmaat voor het uitzetten. De hoogtes A, B en C hangen af van de soort boog. Bij een essen flatbow van ca 70 inch kan B ca 12 mm zijn.
3) Rasp, schaaf, schraap de buik. Blijf nog een stukje van de hulplijn af. Probeer overal even ver van de hulplijn af te blijven, zodat de werparmen al een mooi egaal verloop krijgen. Controleer met de schuifmaat of je links en rechts, onder en boven symmetrisch werkt. Controleer of je de hobbels en bobbels van de rug goed volgt.
4) Als je de hulplijn nadert kun je beginnen met floortilleren, dit is kijken hoe de werparm buigt door hem met de punt op de vloer te drukken. Laat de werparm eerst maar WEINIG buigen. Je hoeft niet echt hard te drukken en ga nooit doordrukken om te kijken wat er in zit.
Floortilleren doe je zoals in de figuur boven aangegeven. Druk op het handvat en kijk naar het buigen van de onderste werparm. Kijken in een grote spiegel (of tuindeur e.d.) op enige afstand werkt ook goed.
Probeer bij een kleine buiging de slappe en stijve plekken te onderscheiden. Hoe sneller je dat ziet hoe beter!!!
Eerste doel is het maken van een mooie ronding bij nog weinig buiging. Dit doe je door de stijve plekken op te zoeken en af te schrapen. Blijf van de zwakkere plekken af!! Controleer vaak en wees kritisch.
5) Werk om en om met grof en fijn gereedschap zodat eventuele krassen niet te diep worden. Maak de werparmen geleidelijk platter zodat er meer buiging ontstaat. Steeds tussendoor de buiging controleren. Beter 10 x te veel dan 1x te weinig.
+ en weer,,, + en weer,,,
Druk je nu te hard door, dan kun je vezels in de rug te ver uitrekken, zodat daar straks een zwakke plek ontstaat. Ter vergelijking kun je een boog gebruiken die al af is. Houd je nieuwe boog eerst een stuk stugger.
Zie je een zwakke plek: markeer deze zodat je die voorlopig met rust laat. Het effect van een bewerking zie je pas na een aantal buigingen. Hout moet wennen. Tilleren betekent in dit geval ook “leren buigen”. Dus na het schrapen ca 10 keer buigen en dan pas kijken of het effect gehad heeft.
6) Begint de boog mooi rond te buigen dan kan hij op de “pijnbank”. Op a) een tillerstok of b) liever op een tillerwand.
6a Afbeelding boven. Met een tillerstok kun je de kromming fixeren en van een afstand bekijken. Ook kun je de boog zo onder spanning laten wennen na een schraapbeurt. De vertanding van de pijnbank kan tot ca 20 inch om de 2 a 2,5 inch. Daarna om de 1 inch.
6b Afbeelding boven. Op een tillerwand kun je via een touw en katrollen de buiging van een afstand bekijken. Ook kun je de boog laten bewegen om te zien of alle delen niet alleen mooi rond staan maar ook werken. Heel handig als er krommingen in het hout zitten. Door markeringen op de wand kun je zien of beide armen even ver buigen. Breng een trekbalans aan zodat je goed kunt zien dat je nooit over het trekgewicht gaat. Deze methode werkt super en is de investering meer dan waard.
7) Vanaf nu trek je boog nooit verder uit dan:
- De buiging die je gecontroleerd hebt op de pijnbank.
- Je beoogde werkgewicht (Dit is trekgewicht in ponden + 5 extra voor de afwerking, 1kg = 2,2 pond lbs);
Zodoende komt er nooit meer spanning in het hout dan nodig is en weet je altijd dat de kromming (tot zover) goed is.
8) In de eerste ronde op de pijnbank gaat het erom beide werparmen in balans te brengen en mooi rond te laten buigen.
Span de boog niet op, maar plaats een slappe pees in de voorlopige nokken. Zet hem op de pijnbank en laat de werparmen niet meer buigen dan zonet bij het floortilleren. Controleer op buiging (mooi rond), balans (links en rechts gelijk) en werking (werken kromme delen ook?). Breng eventueel correcties aan tot alles goed is bij deze buiging. Bewerk alleen de stijve plekken. Straks kijken we wel hoe we de treklengte vergroten. Nu eerst ronding en balans goed maken.
Na elke behandeling eerst een aantal maal kort op en neer laten bewegen. Geen knikken? dan kun je hem iets langer gebogen laten staan.
9) Heb je eenmaal een mooie vorm, balans en werking dan kun je verder werken volgens onderstaande procedure. Als de armen al beginnen te buigen gebruik dan nog alleen fijn gereedschap zoals een schraper en een schuurblok.
- Buiging, balans en trekgewicht goed? Dan iets verder trekken en controleren op…….
- Stijve plekken of 1 stijvere werparm? Dan eerst corrigeren OP DEZE TREKLENGTE en kort laten wennen;
- Boog te licht? Alleen noodzakelijke correcties uitvoeren OP DEZE TREKLENGTE;
- Boog te zwaar? Over de volle lengte wat materiaal weghalen totdat alles goed is OP DEZE TREKLENGTE.
- Na aanpassing enkele malen buigen en als buiging en balans goed lijken een minuutje onder spanning laten wennen;
- Bij geen goede buiging of balans beslist niet onder spanning laten staan!
- Herhaal vanaf boven (1).
Zo zak je langzaam aan naar beneden…. Laaaaaaaangzaam aaaaaaan!
10) Als de buiging mooi is en als de afstand tussen het handvat en de stippellijn op de tekening ca. 7 inch is, kun je de boog laag opspannen zodat de pees net vrij komt van het handvat.
En nu niet even lekker uittrekken.
Mocht je haast krijgen, pak dan een emmer water om af te koelen.
11) Als de pees er strak op zit kun je met een trekbalans het werkgewicht controleren.
Zorg nu eerst dat het trekgewicht op geringe treklengte (7 a 12 inch) in de buurt van het werkgewicht zit.
Let ondertussen vooral op de mooie buiging van de werparmen!
12) In buurt van wekgewicht? Blijf de procedure (zie 9) volgen om de treklengte te vergroten. Heb je de treklengte verhoogd tot ca 15 inch, en is je werkgewicht goed en buigvorm PERFECT? Dan kun je de boog een half uurtje op ca 7 inch in de pijnbank te zetten. Dit is als een duurproef, maar bij ongevaarlijk lage buiging. Zwakke plekken komen onherroepelijk naar voren en de boog zal zich alvast enigszins naar de pees zetten. Dit laatste gebeurt anders tijdens het gebruik sowieso.
13) Ga daarna geconcentreerd door met de procedure totdat je het goede trekgewicht bij de goede treklengte bereikt hebt. Als je stapjes maar klein genoeg zijn en je het hout tussendoor steeds goed laat wennen is dit een goede methode om precies goed uit te komen.
Als je de helft van je treklengte hebt bereikt kun je de boog opspannen op ca 4 a 5 inch hoogte.
In de slotfase wordt de buiging steeds extremer en de kans op vervormingen dus steeds groter. Neem kleine stappen, blijf rustig en werk langzaam.
14) Als je de boog symmetrisch getillerd hebt (onder- en bovenarm gelijk), kun je nu de onderarm 1 a 1,5 cm inkorten. Dit vanwege het feit dat je drukpunt van de hand ook niet in het midden van de boog zal liggen maar er boven. Daardoor lijkt de bovenarm korter en dus stijver te worden. Als je boog nu gewoon opgespannen staat lijkt het alsof de onderarm stijver is en minder buigt. Dat is goed!!
15) Als je werkgewicht en treklengte bereikt hebt is de boog nog niet klaar. Dat is hij pas na het inschieten en een tijdje gebruik.
Inschieten:
- 30 pijlen op halve treklengte, daarna tiller controleren, eventueel corrigeren.
- 30 pijlen 3/4 treklengte, tiller controleren, eventueel corrigeren.
- 30 pijlen volle treklengte, tiller controleren, eventueel corrigeren.
Nu de boog een week flink gebruiken en continue controleren. Alles staat nog goed? Afwerken maar!!!!!
Succes!
“Kinderlijk eenvoudig.”
Een voobeeld van een boog in het begin van het tillerproces.
Met dank aan Alex Honcoop voor de foto’s.
Misschien denk je dat deze toekomstige boog op de foto nog niet zo ver gebogen staat. Maar toch staat hij al TE VER. Want er is al te zien dat balans en buiging niet goed zijn. En je moet proberen dat bij NOG MINDER buiging al te ontdekken en aan te passen. De kunst van het tilleren is om zo vroeg mogelijk de stijve en slappe plekken te ontdekken en te weten hoe je die aan moet passen. Hoe beter balans en buiging in het begin zijn, des te minder kans is er op grote fouten in het vervolg.
De buiging is nog niet diep, dus de schade zal nog meevallen. Maar trek je op deze manier verder dan zullen er twee knikken ontstaan. Verderop zien we waar, of zie je het al?
Hieronder een analyse.
Eerst de BALANS, te beginnen met twee plaatjes.
Tussen de twee nokken is een rechte lijn getrokken. Wat zien we? De foto is niet precies recht van voren genomen en de pees is misschien ook niet helemaal in het midden ingehaakt, maar duidelijk is toch dat de afstand tussen de witte lijn en het midden van werparm B groter is dan bij werparm A.
Soms zie je het opeens beter als je de zaak omdraait, wat met een foto gemakkelijk gaat natuurlijk. Vandaar twee gespiegelde beelden onder elkaar.
Conclusie balans: Werparm B is dus slapper en A zal moeten worden aangepast.
Nu de BUIGING.
- De groene zones 1 en 2 doen duidelijk het meeste buigwerk. Dit zie je goed door rechte lijnen langs de werparmen te leggen. In de praktijk kun je ook een latje gebruiken.
- De uiteinden van de werparm zijn over een te groot deel stijf (A en B). Stijve uiteinden is prima, maar dat hoeft maar 10 a 15 cm te zijn. Nu buigt maar een klein stuk van de werparmen, wat straks bij diepe buiging tot knikken of breuk kan leiden.
- Ter plaatse van C zien we dat een breed gedeelte aan weerszijden van het handvat ook stijf is. Dit komt doordat het handvat aan de buikzijde flauw uitloopt in de werparmen. Zie bij de rode pijlen. Hieronder twee foto’s. Een van Alex zijn boog en een boog waarbij het handvat steiler eindigt en het buigende deel in de werparmen dus langer is.
Conclusie buiging: De werparmen buigen over een te klein deel, wat kan leiden tot knikken of breken. Een groter deel van de uiteinden moet meebuigen en het handvat kan steiler in de werparmen overlopen zodat ook daar een groter deel van de werparm buigt.
Wat te doen:
- De boog voorlopig niet verder dan dit uittrekken. Liever nog 1 haakje terug op de tillerstok.
- De groene zones 1 en 2 voorlopig met rust laten, totdat balans en buiging goed zijn. Bij voorkeur aftekenen, aan de buikzijde.
- De uiteinden afschrapen / schuren. Werk vanaf de punten, vloeiend naar de groene zones.
- Het verloop handvat-werparm steiler maken door bijvoorbeeld raspen, schrapen en schuren. Werk vanaf het handvat en laat het vloeiend overlopen in de groene zones.
- Werparm A in totaal slapper maken zodat de balans beter wordt.
- Werk in kleine stappen, controleer regelmatig met korte wenperiodes, totdat je effect begint te merken. (A, B en C gaan meer buigen.) Trekt de boog goed bij, dan iets langere wenperiodes nemen.
Leren van mislukte projecten.
Op het internet (ook op deze site) vind je vooral projecten die gelukt zijn. Maar wat je bijna nooit ziet, maar waar je veel van kunt leren, zijn de projecten waarbij het niet goed ging. Hierbij een oproep aan alle bogenmakers: zet ook je mislukkingen eens op het net, dat is erg leerzaam voor anderen en vaak veel spannender om te lezen!!
Hier volgt de eerste tiller-poging van Johannes van Hijum. Hij neemt meteen een moeilijk stuk hout, erg leerzaam dus! Uiteindelijk gaat het niet goed, maar Johannes gaat nauwkeurig te werk, weet waar de probleem liggen en maakt bewuste keuzes. Bij het oplossen van problemen leer je veel omdat je na moet denken over hoe dingen werken en over je volgende stap. Tot slot komt hij tot de best mogelijke conclusie: deze ervaring meenemen en op naar het volgende project!
Johannes: “Ik heb je advies opgevolgd en afgelopen maandag een grenen plank gehaald. Wat toch nog behoorlijk moeilijk was, aangezien er steeds minder bouwmarkten kwalitatief goeie grenen latten hebben. Uiteindelijk zijn mijn broer en ik bij een zware grenen plank uitgekomen, waaruit we twee, 6 cm brede, latten hebben gehaald. Helaas zat er in 1 een kleine noest op de buik, ter hoogte van het handvat. (Punt A, gezien vanaf rug). Deze lat heb ik maar gekozen, want ik houd wel van een uitdaging. De noest is weggewerkt door het opgelijmde handvat net iets groter te maken dan de 32 cm aangegeven op de tekening van de startersboog. En er zit nog een slinger in de draad op toch wel een belangrijk deel van de werparm ( Punt B). Hoeveel dit het eindresultaat zal beïnvloeden; geen idee. Het is mij dan ook meer te doen om de basisvaardigheden en te slagen met tilleren (levensduur niet van belang, leerzaam zal het altijd zijn).”
Prima Analyse zou ik zeggen. Als je op de rug dergelijke slingerende lijnen ziet lopen dan loopt de draad aan de zijkant, waar het er echt toe doet, meestal ook niet goed. Punt A is mooi opgelost door de noest in het stijve handvat te leggen. Punt B vormt een risico zoals Johan terecht opmerkt. Het project viel hierna even stil, maar een paar maand later gaat het verder. Haast is nooit goed natuurlijk!
“Ik ben vandaag begonnen met het tilleren van de boog. Hij zit nu nog onder mijn trekgewicht bij een peeshoogte van 8 inch. (rechte lijn tussen de nokken). Vanaf nu ga ik een strakkere pees gebruiken. Mij viel ook op dat de uiteinden nog behoorlijk stijf zijn. Heb er al een blokje en potlood bij langs gehaald en overal was de afstand gelijk behalve inderdaad bij de uiteinden, vooral rechts. Morgen ga ik ook een paar controle lijnen op karton tekenen, om te kijken dat ook alle afstanden gelijk zijn (even veel buigen).
Bedankt voor de waarschuwing om hem beslist niet op spanning te laten staan zolang de buiging niet goed is, had het overigens wel gelezen in het boek. We gaan nu richting het trekgewicht werken en zo nu en dan onder spanning laten staan om zwakke of stugge plekken te zoeken. Het doel is ongeveer 28 lbs, en ik begrijp dat je dan de boog op ongeveer 30 a 31 lbs moet tilleren, aangezien het trekgewicht na afwerken en inschieten nog wat af gaat nemen.”
Gaat mooi zo. Twee puntjes: ten eerste de boog bij voorkeur niet op spanning laten staan om zwakke plekken te zoeken. Dat zoeken kun je beter doen op het tillerbord terwijl je de pees op en neer blijft bewegen tot het gecontroleerde punt of net iets verder. Dan staan eventuele fouten nooit lang onder spanning terwijl je ze wel kunt zien. Als alles goed staat kun je hem een paar minuten op die stand laten wennen zodat het hout zich zet. Ten tweede kun je met een slappe pees niet de juiste trekkracht aflezen, dat gaat pas met een strakke pees.
Een paar dagen later, ai ai….“Op naar de volgende boog!! Dat er enkele uitlopende lijnen in het hout zaten bij de rechter werparm wisten we. En elke keer kwam daar ook een zwakke plek tevoorschijn. Deze heb ik dan ook zo veel mogelijk met rust gelaten. Maar hoe verder ik naar de beoogde treklengte toe werkte, hoe vaker deze plek weer kwam opspelen!
Na dat ik op treklengte en mooi boven trekgewicht was, leek alles prima. De armen bogen mooi egaal en van de zwakke plek was ook niks meer te zien. Na hem een nacht op spanhoogte te hebben gehad (pees ca. 7 inch boven handvat) leek alles ook nog prima, tot ik hem op de pijnbank legde en hem weer begon uit te trekken. Rond 75% van de treklengte knapte de boog bij de uitlopende lijnen (Punt B). Gelukkig was dit dan ook een proef- annex oefenboog en is het ook geen ramp. In ieder geval heb ik al veel geleerd van het tilleren van deze boog, en ook over de werkingen en spanningen van het hout. Na de vakantie gaan we weer fris van start met een nieuwe boogstaaf!.
Vriendelijk groet, Johannes van Hijum.”
Een heel behoorlijke eerste poging naar mijn mening. Prima analyse, oplossingen en uitvoering, maar jammer dat het hout het uiteindelijk begaf. Gelukkig wel op een plek die vooraf was geconstateerd. Voor wie het ook eens probeert: soms helpt het om slechte plekken als punt B tijdens het tilleren vanaf het begin wat stijver te laten, zodat de kans op breuk afneemt. Maar zekerheid heb je nooit. Sorry, dat deze tip te laat kwam Johannes!!
